ยตฺถ ปน นิสีทาเปตฺวา ปริวิสนฺติ , ตตฺถ สามเณรานํ เชฏฺฐเกน ภิกฺขูนํ สงฺฆนวเกน หุตฺวา นิสีทิตพฺพนฺติฯ

ปาริวาสิกกฺขนฺธกกถาวณฺณนาฯ

สมถกฺขนฺธกกถาวณฺณนา

[2760] อิทานิ สมถวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ เยสุ อธิกรเณสุ สนฺเตสุ สมเถหิ ภวิตพฺพํ, ตานิ ตาว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิวาทาธารตา’’ติอาทิฯ วิวาทาธารตาติ วิวาทาธิกรณํฯ อาปตฺตาธารตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อาธารตาติ อธิกรณปริยาโยฯ อาธารียติ อภิภุยฺยติ วูปสมฺมติ สมเถหีติ อาธาโร, วิวาโท จ โส อาธาโร จาติ วิวาทาธาโร, โส เอว วิวาทาธารตาฯ เอวมาธาราธิกรณ-สทฺทานํ วิวาทาทิสทฺเทหิ สห กมฺมธารยสมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ อธิกรียติ อภิภุยฺยติ วูปสมฺมติ สมเถหีติ อธิกรณนฺติ วิวาทาทิจตุพฺพิธเมว ปาฬิยํ ทสฺสิตํฯ อยมตฺโถ ‘‘เอเตสํ ตุ จตุนฺนมฺปิ, สมตฺตา สมถา มตา’’ติ วกฺขมาเนน วิญฺญายติฯ

[2761] เอตานิ จตฺตาริ อธิกรณานิ จ ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู วิวทนฺติ ‘ธมฺโม’ติ วา ‘อธมฺโม’ติ วา’’ติ (จูฬว. 215) อฏฺฐารส เภทการกวตฺถูนิ จ มเหสินา วุตฺตานิฯ ตตฺถ เตสุ จตูสุ อธิกรเณสุ วิวาโท อธิกรณสงฺขาโต เอตานิ อฏฺฐารส เภทกรวตฺถูนิ นิสฺสิโต นิสฺสาย ปวตฺโตติ โยชนาฯ

[2762] วิปตฺติโย จตสฺโสวาติ ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภิกฺขุํ อนุวทนฺติ สีลวิปตฺติยา วา อาจารวิปตฺติยา วา ทิฏฺฐิวิปตฺติยา วา อาชีววิปตฺติยา วา’’ติ (จูฬว. 215) วุตฺตา จตสฺโส วิปตฺติโยฯ ทิฏฺฐาทีนํ อนุคนฺตฺวา สีลวิปตฺติอาทีหิ วทนํ โจทนา อนุวาโทฯ อุปาคโตติ นิสฺสิโต, อนุวาโท จตสฺโส วิปตฺติโย นิสฺสาย ปวตฺโตติ อตฺโถฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ ปฐมเมว นิทฺธารณสฺส วุตฺตตฺตา อิธ ปุนวจเน ปโยชนํ น ทิสฺสติ, ‘‘สมฺภวา’’ติ วจนสฺสาปิ น โกจิ อตฺถวิเสโส ทิสฺสติฯ ตสฺมา ‘‘อาปตฺตาธารตา ตตฺถ, สตฺตอาปตฺติสมฺภวา’’ติ ปาโฐ น ยุชฺชติ, ‘‘อาปตฺตาธารตา นาม, สตฺต อาปตฺติโย มตา’’ติ ปาโฐ ยุตฺตตโร, อาปตฺตาธารตา นาม อาปตฺตาธิกรณํ นาม สตฺต อาปตฺติโย มตา สตฺต อาปตฺติโยว อธิปฺเปตาติ อตฺโถฯ

[2763] สงฺฆกิจฺจานิ นิสฺสายาติ อปโลกนกมฺมาทีนิ จตฺตาริ สงฺฆกมฺมานิ อุปาทาย กิจฺจาธิกรณาภิธานํ สิยา, กิจฺจาธิกรณํ นาม จตฺตาริ สงฺฆกมฺมานีติ อตฺโถฯ เอเตสํ ตุ จตุนฺนมฺปีติ เอเตสํ ปน จตุนฺนมฺปิ อธิกรณานํฯ สมตฺตาติ วูปสมเหตุตฺตาฯ สมถา มตาติ สมฺมุขาวินยาทโย สตฺต อธิกรณสมถาติ อธิปฺเปตาฯ อธิกรณานิ สเมนฺติ, สมฺมนฺติ วา เอเตหีติ ‘‘สมถา’’ติ วุจฺจนฺตีติ ‘‘สมตฺตา สมถา มตา’’ติ อิมินา สมถ-สทฺทสฺส อนฺวตฺถํ ทีเปติฯ

[2764-5] เต สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘สมฺมุขา’’ติอาทิฯ ‘‘วินโย’’ติ อิทํ สมฺมุขาทิปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ ‘‘สมฺมุขาวินโย สติวินโย อมูฬฺหวินโย’’ติฯ ‘‘ปฏิญฺญาวินโย’’ติ จ ปฏิญฺญาตกรณํ วุตฺตํฯ สตฺตโม วินโยติ สมโถ อธิปฺเปโตฯ ติณวตฺถารโกติ อิเม สตฺต สมถา พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา วุตฺตาติ โยชนาฯ

[2766] จตูสุ อธิกรเณสุ ยํ อธิกรณํ ยตฺตเกหิ สมเถหิ สมฺมติ, เต สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิวาโท’’ติอาทิฯ

[2767-9] ‘‘วิวาโท’’ติอาทินา อุทฺทิฏฺฐมตฺถํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘ฉฏฺเฐนา’’ติอาทิฯ เอตฺถ เอเตสุ จตูสุ อธิกรเณสุ, สมเถสุ จ กิํ เกน สมฺมตีติ เจ? วิวาโท วิวาทาธิกรณํ ฉฏฺเฐน เยภุยฺยสิกาย, ปฐเมน สมเถน สมฺมุขาวินเยน จาติ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติฯ ยสฺสา กิริยาย ธมฺมวาทิโน พหุตรา, เอสา เยภุยฺยสิกาฯ ‘‘สงฺฆสมฺมุขตา, ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา’’ติ (จูฬว. 229, 234, 236, 237, 242) วุตฺตานํ สงฺฆาทีนํ จตุนฺนํ สนฺนิธาเนน วา คณปุคฺคเลหิ สมิยมานํ วิวาทาธิกรณํ สงฺฆสมฺมุขตํ วินา อิตเรหิ ตีหิ วา สมฺมตีติ วุตฺตํ โหติฯ

เอตฺถ จ การกสงฺฆสฺส สงฺฆสามคฺคิวเสน สมฺมุขีภาโว สงฺฆสมฺมุขตา, สเมตพฺพสฺส วตฺถุโน ภูตตา ธมฺมสมฺมุขตา, ยถา ตํ สเมตพฺพํ, ตเถวสฺส สมนํ วินยสมฺมุขตา, โย จ วิวทติ, เยน จ วิวทติ, เตสํ อุภินฺนํ อตฺถปจฺจตฺถิกานํ สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตาฯ

‘‘อนุวาโท จตูหิปี’’ติ อุทฺทิฏฺฐํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘สมฺมุขา’’ติอาทิฯ อนุปุพฺเพนาติ อนุปฏิปาฏิยาฯ สมฺมุขาวินยาทีหิ ตีหิปีติ สมฺมุขาวินยสติวินยอมูฬฺหวินเยหิ ตีหิปิฯ ตเถวาติ ยถา ตีหิ, ตถา ปญฺจเมน ตสฺสปาปิยสิกาสมเถนาปิ อนุวาโท สมฺมติ, ปเคว จตูหีติ อตฺโถฯ

โย ปาปุสฺสนฺนตาย ปาปิโย ปุคฺคโล, ตสฺส กตฺตพฺพโต ‘‘ตสฺสปาปิยสิกา’’ติ กมฺมํ วุจฺจติฯ

อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส วิย สติเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส ขีณาสวสฺส กตา อมูลิกา สีลวิปตฺติโจทนา สมฺมุขาวินเยน, ญตฺติจตุตฺถาย กมฺมวาจาย ทินฺเนน สติวินเยน จ สมฺมติฯ อุมฺมตฺตกสฺส ภิกฺขุโน กตา อาปตฺติโจทนา สมฺมุขาวินเยน จ ตเถว ทินฺเนน อมูฬฺหวินเยน จ สมฺมติฯ สงฺฆมชฺเฌ อาปตฺติยา โจทิยมานสฺส อวชานิตฺวา ปฏิชานนาทิํ กโรนฺตสฺส ปาปภิกฺขุโน พหุลาปตฺติโจทนา สมฺมุขาวินเยน เจว ตเถว ปกเตน ตสฺสปาปิยสิกากมฺเมน จ วูปสมฺมตีติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘อาปตฺติ ปน ตีเหวา’’ติ อุทฺเทสสฺส นิทฺเทสมาห ‘‘สมฺมุเขนา’’ติอาทิฯ สมฺมุเขน สมฺมุขาวินเยน, ปฏิญฺญาย ปฏิญฺญาตกรเณน, ติณวตฺถารเกน วา อิเมหิ ตีหิ เอว สมเถหิ สา อาปตฺติ อาปตฺตาธิกรณํ อุปสมํ ยาตีติ โยชนาฯ เอตฺถ ปฏิญฺญาตกรณํ นาม อาปตฺติํ ปฏิคฺคณฺหนฺเตน ‘‘ปสฺสสี’’ติ วุตฺเต อาปตฺติํ เทเสนฺเตน ‘‘อาม ปสฺสามี’’ติ สมฺปฏิจฺฉนํฯ ติณวตฺถารกํ ปน สยเมว วกฺขติฯ

ตีเหว สมเถหีติ เอตฺถ ครุกาปตฺติ สมฺมุขาวินเยน, ปฏิญฺญาตกรเณน จาติ ทฺวีหิ, ลหุกาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา สงฺเฆ วา คเณ วา ปุคฺคเล วา เทสนาย สมฺมุขาวินเยน เจว ปฏิญฺญาตกรเณน จ, โกสมฺพกานํ วิคฺคหสทิสํ มหาวิคฺคหํ กโรนฺเตหิ อาปนฺนา อเนกวิธา อาปตฺติโย สเจ โหนฺติ, ตาสุ วกฺขมานสรูปํ ถุลฺลวชฺชาทิํ ฐเปตฺวา อวเสสา สพฺพา อาปตฺติโย สมฺมุขาวินเยน, ติณวตฺถารเกน จ สมฺมนฺตีติ อตฺโถฯ

กิจฺจํ กิจฺจาธิกรณํ เอเกน สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมตีติ โยชนาฯ

[2770] เยภุยฺยสิกกมฺเมติ เอตฺถ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํฯ สลากํ คาหเยติ วินิจฺฉยการเก สงฺเฆ ธมฺมวาทีนํ พหุตฺตํ วา อปฺปตรตฺตํ วา ชานิตุํ วกฺขมาเนน นเยน สลากํ คาหาเปยฺยฯ พุโธติ ‘‘น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ…เป.… คหิตาคหิตญฺจ ชานาตี’’ติ วุตฺตํ ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสติฯ ‘‘คูฬฺเหนา’’ติอาทินา สลากคฺคาหปฺปกาโร ทสฺสิโตฯ กณฺณชปฺเปนาติ เอตฺถ กณฺเณ ชปฺโป ยสฺมิํ สลากคฺคาหปโยเคติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ คูฬฺหสลากคฺคาโห นาม ธมฺมวาทิสลากา จ อธมฺมวาทิสลากา จ วิสุํ วิสุํ จีวรกณฺเณ ปกฺขิปิตฺวา ปุคฺคลานํ สนฺติกํ วิสุํ วิสุํ อุปสงฺกมิตฺวา สลากา วิสุํ วิสุํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิโต ตว รุจฺจนกํ คณฺหาหี’’ติ รโห ฐตฺวา คาหาปนํฯ วิวฏกํ นาม ธมฺมวาทีนํ พหุภาวํ ญตฺวา สพฺเพสุ ชานนฺเตสุ ปุคฺคลานํ สนฺติกํ คาหาปนํฯ กณฺณชปฺปนํ นาม เอวเมว กณฺณมูเล รโห ฐตฺวา คาหาปนํฯ

[2771] อลชฺชุสฺสเทติ เอตฺถ ‘‘สงฺเฆ’’ติ เสโสฯ ลชฺชิสุ พาเลสูติ เอตฺถาปิ ‘‘อุสฺสเทสู’’ติ วตฺตพฺพํฯ

[2772] สเกน กมฺมุนาเยวาติ อตฺตโน ยํ กิจฺจํ, เตเนวาติฯ

[2773-5] ‘‘อาปชฺชตี’’ติอาทิ ‘‘อลชฺชี, ลชฺชี, พาโล’’ติ ชานนสฺส เหตุภูตกมฺมทสฺสนํฯ ทุจฺจินฺติโตติ อภิชฺฌาทิติวิธมโนทุจฺจริตวเสน ทุฏฺฐุ จินฺเตนฺโตฯ ทุพฺภาสีติ มุสาวาทาทิจตุพฺพิธวจีทุจฺจริตวเสน วจีทฺวาเร ปญฺญตฺตานํ สิกฺขาปทานํ วีติกฺกมวเสน ทุฏฺฐุ ภาสนสีโลฯ

ทุกฺกฏการิโกติ ปาณาติปาตาทิติวิธกายทุจฺจริตวเสน กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานํ วีติกฺกมวเสน กุจฺฉิตกมฺมสฺส กรณสีโลฯ อิติ ลกฺขเณเนวาติ ยถาวุตฺตํ อลชฺชีลชฺชีพาลลกฺขณํ นิคเมติฯ

[2776] ‘‘เยภุยฺยสิกา’’ติอาทิคาถาหิ นิทฺทิฏฺฐเมว อตฺถํ นิคเมตุมาห ‘‘ติธา’’ติอาทิฯ ติธาสลากคาเหนาติ ติวิธสฺส สลากคาหสฺส อญฺญตเรนฯ พหุกา ธมฺมวาทิโน ยทิ สิยุนฺติ โยชนาฯ กาตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘วิวาทาธิกรณวูปสมน’’นฺติ เสโสฯ

[2777] โย ปุคฺคโล อลชฺชี จ โหติ สานุวาโท จ กมฺมโต กายกมฺมโต, วจีกมฺมโต จ อสุจิ จ สมฺพุทฺธชิคุจฺฉนีโยติ อตฺโถฯ โส เอวํวิโธ ปาปปุคฺคโล ตสฺส ปาปิยสิกกมฺมสฺส โยโค โหตีติ สมฺพนฺโธฯ สานุวาโทติ เอตฺถ อนุวาโท นาม โจทนา, สห อนุวาเทน วตฺตตีติ สานุวาโท, ปาปครหิตปุคฺคเลหิ กาตพฺพโจทนาย อนุรูโปติ อตฺโถฯ

[2778-9] ภณฺฑเนติ กลหสฺส ปุพฺพภาเคฯ กลเหติ กายวจีทฺวารปฺปวตฺเต หตฺถปรามสาทิเก กลเห จฯ วิวาทมฺหิ อนปฺปเกติ พหุวิเธ วิวาเท ชาเตฯ พหุอสฺสามเณ จิณฺเณติ สมณานํ อนนุจฺฉวิเก นานปฺปกาเร กายิกวาจสิกวีติกฺกเม จ กเตฯ อนคฺเคติ อนนฺเตฯ ภสฺสเกติ กุจฺฉิเต อมนาปวจเน จิณฺเณติ โยชนา, ภาสิเตติ อตฺโถฯ คเวสนฺตนฺติ คเวสิยมานํ, อาปตฺตาธิกรณนฺติ เสโสฯ วาฬนฺติ จณฺฑํฯ กกฺขฬนฺติ อาสชฺชํฯ กาตพฺพนฺติ วูปสเมตพฺพํฯ

[2780-2] ยถา จ วูปสมฺมติ, ตถา ติณวตฺถารเก สุทฺโธ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

ถุลฺลวชฺชนฺติ ปาราชิกญฺเจว สงฺฆาทิเสสญฺจฯ คิหีหิ ปฏิสํยุตนฺติ คิหีนํ ชาติอาทีหิ ปาฬิยา อาคเตหิ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ, อฏฺฐกถาคเตหิ จ ตทญฺเญหิ อกฺโกสวตฺถูหิ ขุํสนวมฺภนปจฺจยา จ ธมฺมิกปฏิสฺสวสฺส อสจฺจาปนปจฺจยา จ อาปนฺนาปตฺติํฯ เอสา เอว หิ อาปตฺติ คิหิปฏิสํยุตฺตา นาม ปริวาเร ‘‘อตฺถิ คิหิปฏิสํยุตฺตา, อตฺถิ นคิหิปฏิสํยุตฺตา’’ติ ทุกํ นิกฺขิปิตฺวา ‘‘คิหิปฏิสํยุตฺตาติ สุธมฺมตฺเถรสฺส อาปตฺติ, ยา จ ธมฺมิกสฺส ปฏิสฺสวสฺส อสจฺจาปเน อาปตฺติฯ อวเสสา นคิหิปฏิสํยุตฺตา’’ติ (ปริ. อฏฺฐ. 321) วจนโตฯ

สุธมฺมตฺเถรสฺส อาปตฺตีติ จ เตน จิตฺตสฺส คหปติโน ชาติํ ปฏิจฺจ ขุํสนวมฺภนปจฺจยา อาปนฺนา โอมสวาทสิกฺขาปทวิภาคคตา ทุกฺกฏาปตฺติ คเหตพฺพาฯ อิทญฺจ อุปลกฺขณมตฺตํ, ตสฺมา อิตเรหิปิ อกฺโกสวตฺถูหิ คิหิํ ขุํเสนฺตานํ วมฺเภนฺตานํ อิตเรสํ ภิกฺขูนํ สา อาปตฺติ คิหิปฏิสํยุตฺตาวาติ เวทิตพฺพํฯ ตถา อาปนฺนํ อาปตฺติํ เทสาเปนฺเตน ทสฺสนูปจารํ อวิชหาเปตฺวา สวนูปจารํ ชหาเปตฺวา เอกํเส อุตฺตราสงฺคํ การาเปตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทาเปตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคณฺหาเปตฺวา สา อาปตฺติ เทสาเปตพฺพาฯ

ทิฏฺฐาวิกมฺมิกนฺติ ทิฏฺฐาวิกมฺเม นิยุตฺโต ทิฏฺฐาวิกมฺมิโก, ตํ, อฏฺฐกถายํ ‘‘เย ปน ‘น เมตํ ขมตี’ติ อญฺญมญฺญํ ทิฏฺฐาวิกมฺมํ กโรนฺตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 214) เย ปุคฺคลา ทสฺสิตา, เตสมญฺญตรสฺเสว คหณํฯ

โยติ ภณฺฑนการเกหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ มหนฺตํ วิคฺคหํ กตฺวา สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปนฺโน โย ภิกฺขุฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ติณวตฺถารกสมถการเก ภิกฺขุสมูเหฯ น โหตีติ ฉนฺทํ ทตฺวา ตํ ภิกฺขุปริสํ อนาคตตฺตา น สํวิชฺชติฯ ตญฺจ ฐเปตฺวาติ โยชนาฯ

ติณวตฺถารเก กเต สติ ยาว อุปสมฺปทมาฬโต ปภุติ อาปนฺนาย เสสาย อาปตฺติยา นิราปตฺติ หุตฺวา สุทฺโธ โหติ สงฺโฆติ โยชนาฯ

สมถกฺขนฺธกกถาวณฺณนาฯ

ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกกถาวณฺณนา

[2783] กุฏฺเฏติ อิฏฺฐกาสิลาทารุกุฏฺฏานํ อญฺญตรสฺมิํฯ อฏฺฏาเนติ เอตฺถ อฏฺฏานํ นาม รุกฺเข ผลกํ วิย ตจฺเฉตฺวา อฏฺฐปทากาเรน ราชิโย ฉินฺทิตฺวา นหานติตฺเถ นิขณนฺติ, ตตฺถ จุณฺณานิ อากิริตฺวา มนุสฺสา กายํ ฆํสนฺติฯ

[2784] คนฺธพฺพหตฺเถนาติ นหานติตฺเถ ฐปิเตน ทารุมยหตฺเถนฯ เตน กิร จุณฺณานิ คเหตฺวา มนุสฺสา สรีรํ ฆํสนฺติฯ กุรุวินฺทกสุตฺติยาติ กุรุวินฺทกปาสาณจุณฺณานิ ลาขาย พนฺธิตฺวา กตคุฬิกกลาปโก วุจฺจติ, ตํ อุโภสุ อนฺเตสุ คเหตฺวา สรีรํ ฆํสนฺติฯ มลฺลเกนาติ มกรทนฺตกํ ฉินฺทิตฺวา มลฺลกมูลสณฺฐาเนน กเตน มลฺลเกน, อิทํ คิลานสฺสาปิ น วฏฺฏติฯ อญฺญมญฺญญฺจ กายโตติ อญฺญมญฺญํ สรีเรน ฆํเสยฺยฯ

[2785] อกตํ มลฺลกํ นาม มกรทนฺเต อจฺฉินฺทิตฺวา กตํ, อิทํ อคิลานสฺส น วฏฺฏติฯ

[2786] กปาลิฏฺฐกขณฺฑานีติ กปาลขณฺฑอิฏฺฐกขณฺฑานิฯ สพฺพสฺสาติ คิลานาคิลานสฺส สรีเร ฆํสิตฺวา อุพฺพฏฺเฏตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘ปุถุปาณิก’’นฺติ หตฺถปริกมฺมํ วุจฺจติ, ตสฺมา สพฺพสฺส หตฺเถน ปิฏฺฐิปริกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติฯ